Lublin
Lublin (jid. לובלין, ukr. Люблін, lit. Liublinas, ros. Люблин) – największe polskie miasto po wschodniej stronie Wisły, stolica województwa lubelskiego (nieprzerwanie od 1474 roku) oraz Lubelszczyzny. Jest 9. miastem w kraju pod względem liczby ludności (353 483 mieszkańców) oraz 15. pod względem powierzchni (147 km²).
Miasto położone na Wyżynie Lubelskiej (na granicy Płaskowyżu Nałęczowskiego i Płaskowyżu Świdnickiego), nad rzeką Bystrzycą – lewobrzeżnym dopływem Wieprza. Na terenie miasta do Bystrzycy wpadają dwie strugi: Czerniejówka i Czechówka. Prócz tego przepływa przez miasto czwarta rzeka – Nędznica zwana również Krężniczanką.
Lublin jest członkiem Unii Metropolii Polskich.
Warunki naturalne
Lublin leży na północnym skraju Wyżyny Lubelskiej, mniej więcej na środkowym wschodzie Polski, a dolina Bystrzycy dzieli miasto na dwie odmienne krajobrazowo części:
lewobrzeżną, stanowiącą część Płaskowyżu Nałęczowskiego z urozmaiconą rzeźbą terenu, głębokimi dolinami i starymi wąwozami lessowymi, prawobrzeżną, stanowiącą część Płaskowyżu Świdnickiego, z rzeźbą bardziej płaską i mniej urozmaiconą.
Kilkanaście kilometrów na północ od miasta roztacza się już Niż Polski. Historycznie miasto położone jest w Małopolsce i jest stolicą Lubelszczyzny.
Średnia roczna temperatur powietrza wynosi +8,0°C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnią temperatur +18,7°C, najzimniejszym styczeń –5,0°C. Okresy letni i wegetacyjny trwają dość długo (odpowiednio 100-110 i 210-220 dni). Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 550 mm, przy największym natężeniu w miesiącach letnich (220 mm), a najmniejszym w zimowych. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 80 dni.
Topografia
Od 23 lutego 2006 Lublin dzieli się na 27 dzielnic. W centrum miasta znajdują się najstarsze dzielnice Lublina – Stare Miasto, Śródmieście (funkcje głównie turystyczne, handlowe i usługowe), Wieniawa i Czwartek (funkcje mieszkalne). Dookoła rozciągają się nowsze osiedla, budowane głównie w latach 1945-1989 – na północy jedne z największych osiedli mieszkaniowych – Czechów i Kalinowszczyzna, na zachodzie – Czuby i osiedla Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (położone wzdłuż ul. Zana), na wschodzie – Tatary i Bronowice. Na południu w bezpośrednim sąsiedztwie Zalewu Zemborzyckiego wybudowano Osiedle Nałkowskich. Najdalej wysunięte na wschód jest lubelskie osiedle Felin, znacznie oddalone od centrum miasta. Oprócz bloków mieszkalnych, mieści się tam część budynków Akademii Rolniczej i gospodarstwo hodowlane uczelni. W planach jest stworzenie tam parku technologicznego.
Przemysł skupia się głównie w części północno-wschodniej miasta (Zadębie, Majdan Tatarski) oraz w okolicach dworca kolejowego (na południu).
Osiedla domków jednorodzinnych (Choiny, Zimne Doły, Ponikwoda, Osiedle Świt, Szerokie, Sławinek, Sławin, Botanik, Węglin, Konstantynów, Dziesiąta, Abramowice, Zemborzyce) przeplatają się wśród osiedli bloków mieszkalnych.
Tereny rekreacyjne skupiają się wokół Zalewu Zemborzyckiego i Starego Lasu.
Zwarty obszar stanowi teren Miasteczka Akademickiego UMCS wraz z przyległymi terenami innych lubelskich uczelni (KUL i Akademii Rolniczej). Około kilometr dalej znajduje się miasteczko Politechniki.
Demografia
Lublin jest dziewiątym w kolejności z największych miast w Polsce. Mieszka tu obecnie 353 tys. mieszkańców (przy stanie 357 tys. kobiet było 190 tys., a mężczyzn 167 tys.). Dużą grupę niezaliczaną do populacji Lublina stanowią przyjezdni studenci. Według szacunków opracowanych po Rekrutacji 2007, liczba przyjezdnych studentów, kształtuje się na poziomie zbliżonym do 100 tysięcy (Sam UMCS kształci około 46-50 tysięcy studentów wszystkich lat). W 2006 stopa bezrobocia w Lublinie wynosiła 8,9% (dane wg GUS), i konsekwentnie obniża się.
Lublin jest najludniejszą gminą, gminą o największej gęstości zaludnienia oraz największą terytorialnie gminą miejską województwa lubelskiego.
Komunikacja
Komunikację miejską w Lublinie obsługuje komunalne Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Lublin Sp. z o.o. oraz prywatni przewoźnicy zrzeszeni w Autobusowym Konsorcjum Lubelskim. Lublin jest jednym z 3 miast w Polsce, w których jeżdżą trolejbusy (obecnie 8 linii). W Lublinie istnieje też ok. 45 linii autobusowych zwykłych, 3 linie autobusowe nocne, 2 linie autobusowe sezonowe i 9 bezpłatnych linii hipermarketowych.
Władze miasta stawiają na rozwój ekologicznej i oszczędnej trakcji trolejbusowej. Dnia 17 grudnia 2007 do użytku oddana została trasa w ciągu ulic: Roztocze, Orkana, Armii Krajowej, Bohaterów Monte Cassino, Wileńskiej do Głębokiej. W najbliższych latach istniejąca trakcja ma zostać zmodernizowana, oprócz tego spodziewane jest przedłużenie istniejących tras: z terenów Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Czuby, a także z Abramowic do Dominowa i z Majdanka do Felina.
Lublin jest ważnym węzłem kolejowym. Przez miasto przebiega linia kolejowa łącząca Warszawę z granicą państwa w Dorohusku, a dalej z Kijowem. Dwie inne linie wybiegają z Lublina w kierunkach: południowym (do Przeworska przez Stalową Wolę) oraz północnym (do Łukowa – obecnie nieużywana w ruchu pasażerskim).
Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe ze stolicą i większością większych miast w kraju (Kraków, Katowice, Wrocław, Łódź, Radom, Kielce, Poznań, Bydgoszcz, Szczecin, Gdańsk i inne) a także Berlinem, Kijowem i Odessą.
W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Lublin, Lublin Północ (przesiadkowy), Lublin-Zemborzyce (przesiadkowy), a także stacja towarowa Lublin Tatary. Dodatkowo istnieją 2 nieużywane przystanki kolejowe: Rudnik Przystanek i Lublin Zalew (obecnie nie pozostał po nim ślad). W zachodniej części miasta, na jego granicy funkcjonuje przystanek kolejowy Stasin Polny.
Polskie Koleje Państwowe planują uruchomienie w Lublinie szybkiej kolei miejskiej, która łączyć będzie stację Lublin Główny z istniejącymi obecnie stacjami kolejowymi Lublin Północ, Lublin Zemborzyce, Rudnik Przystanek i Lublin Zemborzyce, a także z planowaną stacją kolejową Lublin Zachodni na lubelskich Czubach.
Lublin jest ważnym węzłem komunikacji autobusowej. Posiada dwa dworce autobusowe: Dworzec Główny na Podzamczu (w centrum miasta) oraz Dworzec Południowy (obok Dworca Głównego PKP). Zdecydowana większość autobusów odjeżdża z Dworca Głównego – dworzec południowy utrzymuje jedynie połączenia do Świdnika, Bychawy,Biłgoraja oraz mniejszych miast w południowej części województwa lubelskiego. Połączenia autobusowe obsługiwane są przez PKS, Transped, Polski Express oraz firmy prywatne. Najważniejsze kierunki to: Warszawa (80 połączeń dziennie), Łódź (6), Kraków (21), Białystok (3), Lubliniec (1), Ostrowiec Świętokrzyski (8), Wrocław (2), Szczecin (1), Poznań (2), Gdańsk (1), Zakopane (5), Radom (30) Rzeszów (25), Krynica (1), Kielce (25), Częstochowa (3), Siedlce (8), Biała Podlaska (50), Puławy (80), Chełm (50), Zamość (60), Kraśnik (80), Przemyśl (10), Tarnobrzeg (5), Stalowa Wola (8). Z lubelskich dworców autobusowych odjeżdżają także autobusy do Londynu, Paryża, Rzymu, Lwowa, Łucka, Kijowa i Wiednia.
W połowie 2009 roku zostanie ogłoszony przetarg na budowę lotniska w Świdniku. Obecnie trwa wykonywanie projektu lotniska.
Historia
Lublin jest jednym z najstarszych miejsc osadnictwa w Polsce. Lubelscy archeolodzy odkryli na Sławinie cmentarzyska z monumentalnymi grobowcami sprzed 5 tysięcy lat[5]. Początki osadnictwa na terenie miasta sięgają VI w. (osada na wzgórzu Czwartek, która potem rozprzestrzeniła się na sąsiednie wzgórza). Obecnie na Wzgórzu Czwartek wznosi się kościół pw. św. Mikołaja, przypuszczalnie[6] wybudowany w X w. z fundacji Mieszka I, w miejscu dawnej pogańskiej świątyni. Z tego okresu pochodzi drewniana budowla obronna na Wzgórzu Zamkowym, która w XII w. zyskała miano kasztelanii.
Pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą z 1198 r. Miasto lokowano na prawie magdeburskim prawdopodobnie za czasów Bolesława Wstydliwego ok. 1257 r., jednak nie zachował się akt lokacyjny. Udokumentowanej lokacji 15 sierpnia 1317 dokonał Władysław I Łokietek. W 1341 Kazimierz III Wielki odniósł pod Lublinem zwycięstwo nad Tatarami, a rok później nadał miastu tzw. przywilej regulacyjny, na mocy którego otoczono je murami. Andrzej (biskup kijowski) w 1420 przywiózł do Lublina dużych rozmiarów relikwie Krzyża Świętego do kościoła Dominikanów. W 1474 Kazimierz Jagiellończyk ustanowił tu stolicę nowo powstałego województwa lubelskiego.
W wiekach XV-XVI miasto przeżywało rozkwit dzięki szlakowi handlowemu znad Morza Czarnego na zachód Europy. W 1569 w Lublinie zawarto unię lubelską. 19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, co obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski. W 1588 r. biskup łucki Bernard Maciejowski ufundował Kolegium jezuickie w Lublinie.
W połowie XVII wieku Lublin uległ zniszczeniu w wyniku wojen (najazdy kozackie, potop szwedzki) oraz epidemii (5 tys. ofiar dżumy w 1630). W XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiem reformacji. Działała tu jedna z ważniejszych gmin braci polskich oraz zbór kalwiński. Na fali ogólnopolskich konfliktów narodowościowych i gospodarczego zastoju, upadają słynne jarmarki lubelskie. Po 1650 r. z miasta wyemigrowała większość europejskich kupców. W 1655 Lublin splądrowały wojska rosyjsko-kozackie, a w 1656 miasto złupili Szwedzi, dopełniając aktu zniszczeń lubelskiej zabudowy i dziesiątkując populację. W 1686 zaczęto grać Hejnał Miasta Lublina. Kolejne lata przyczyniły się do dalszego upadku miasta, głównie za sprawą wojny północnej (początek XVIII wieku). W 1703 August II nadał miastu przywilej zrównujący je w prawach do miasta Krakowa.
8 sierpnia 1707 roku rozpoczęła obrady Rada Lubelska, ale w związku z rabunkami i innymi nadużyciami wojsk rosyjskich, Sejm zaczął popierać Ferenca Rákóczego, kandydata Elżbiety Sieniawskiej.
Po wojnach północnych nastąpił okres rozbudowy miasta, głównie siedzib magnackich i dóbr kościelnych. Ukształtował się dzisiejszy układ Krakowskiego Przedmieścia i pl. Litewskiego, jednak zabudowa miasta prezentowała się nadal ubogo. W okresie oświecenia (1780) powstała fundacja "Boni Ordinis"[7], której działania doprowadziły do restauracji kamienic miejskich, wybrukowania ulic i odnowy ratusza.
Pierwszym prezydentem miasta został Teodor Gruell-Gretz (po ogłoszeniu Konstytucji 3 Maja). W 1792 na rozkaz carycy Katarzyny II miasto zajęły wojska rosyjskie, kończąc okres krótkotrwałej prosperity.
Upadek Rzeczypospolitej w 1795 r. spowodował, że Lubelszczyzna wraz z innymi ziemiami polskimi po Pilicę, Wisłę i Bug znalazła się pod zaborem austriackim. Terytorium to otrzymało nazwę Galicji Zachodniej. Na tym terenie Lublin stanowił największe po Krakowie miasto, liczące u schyłku XVIII w. ok. 9 tys. mieszkańców. Umilkł gwar zjazdów trybunalskich i sejmikowych, do przeszłości należały słynne ongiś jarmarki. Szlachta opuściła miasto i przeniosła się na wieś. Pojawili się obcy urzędnicy. Opustoszały i zniszczony Lublin przedstawiał przygnębiające wrażenie. Sytuacje tę przerwały wydarzenia 1809 r. 10 maja oddziały polskie pod dowództwem płk Dominika Dziewanowskiego weszły do miasta, kładąc kres panowaniu austriackiemu. Mieszkańcy Lublina powitali wojsko polskie z ogromnym entuzjazmem. Natychmiast zorganizowano tymczasowe władze polskie, a miasto na kilka miesięcy stało się stolicą wyzwolonego kraju. 6 listopada działający tu Centralny Rząd Galicyjski przeprowadził reorganizację władz miejskich. Prezydentem został mianowany Beniamin Finke de Finkenthal, wiceprezydentem Teodor Gruell-Gretz, dawny prezydent miasta w okresie po Konstytucji 3 Maja. Reaktywowane władze polskie złożyły przysięgę na wierność Napoleonowi. Po pokoju w Schönbrunn cała Lubelszczyzna znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. Na początku 1810 r. Lublin został stolicą nowo utworzonego departamentu lubelskiego.
W 1815 znalazło się w Królestwie Kongresowym w zaborze rosyjskim, w 1837 zostało stolicą guberni.
Około roku 1850 miasto liczyło 21.000 mieszkańców o strukturze wyznaniowej: 56,08% Żydzi, 42,3% katolicy, 1,09% ewangelicy, 0,29% prawosławni i 0,24% unici i zajmowało powierzchnię 863 ha. W Lublinie działało wówczas: 14 hoteli i zajazdów, 8 restauracji, 6 traktierni i garkuchni, 6 cukierni, 5 sal bilardowych, 16 handli win i towarów kolonialnych, 2 składy sukna, 28 sklepów, 3 składy płótna, 10 magazynów strojów damskich, 15 krawców męskich i 4 damskich, 35 szewców, 2 składy cementu, 5 składów wapna, 3 cegielnie, 6 kantorów loterii, 10 kapitalistów i wymieniaczy listów zastawnych i 14 faktorów.
Po powstaniu styczniowym nastąpiła kasata Klasztoru ojców Kapucynów w Lublinie. Ludność miasta w 1873 wynosiła 28,9 tys., a w 1897 wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwsze połączenie kolejowe. Podczas I wojny światowej rosyjski odwrót i zajęcie miasta przez wojska niemieckie i austro-węgierskie w lecie 1915 ostatecznie zakończyło rosyjskie rządy w mieście.
W 1914 r. pojawił się projekt państwa "od morza do morza" – Federacji Wschodnioeuropejskiej – której stolicą podobno miał być Lublin. W 1918 założono Katolicki Uniwersytet Lubelski. W nocy z 6 na 7 listopada 1918 w mieście utworzono pierwszy rząd odradzającej się Rzeczypospolitej Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Miasto ponownie stało się stolicą województwa. W 1939 Lublin liczył 120 000 mieszkańców.
Od września 1939 do lipca 1944 miasto znalazło się pod okupacją niemiecką jako część Generalnego Gubernatorstwa. W lipcu 1939 roku, w związku z zaostrzającą się sytuacją międzynarodową postanowiono, że w razie wybuchu wojny Lublin stanie się tymczasową siedzibą Prezydenta RP, a okoliczne miasteczka – poszczególnych ministerstw. Z końcem sierpnia rozpoczęto budowę schronów, organizowano prowizoryczną obronę przeciwlotniczą oraz przeprowadzono kilka prób zaciemniania miasta. Pierwszy atak lotniczy na miasto nastapił 2 września rano. Głównym celem była Lubelska Wytwórnia Samolotów. Miasto zalała fala uciekinierów z różnych części kraju. 5 września przeniesiono do miasta ministerstwa oraz (na krótko) skarb państwa. Tego samego dnia ze wszelkich sił gromadzących się nad Wisłą „między Modlinem a Sandomierzem”, na mocy rozkazu naczelnego wodza utworzona została Armia Lublin, na czele której stanął gen. dyw. Tadeusz Piskor. Prezydent Lublina Bolesław Liszkowski zgodnie z zarządzeniem ówczesnego premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego opuścił Lublin 9 września 1939 r. i wyjechał do Ru­munii. Już 23 września 1939 rozstrzelano tu 23 przedstawicieli polskiej inteligencji. Pod koniec października 1939 Niemcy zamknęli Katolicki Uniwersytet Lubelski, szkoły i teatry, wstrzymali wydawanie polskiej prasy.
Pierwsza publiczna łapanka miała miejsce 9 listopada 1939, następnie rozpoczęły się aresztowania wśród miejscowej inteligencji, urzędników, nauczycieli, profesorów, prawników, wojskowych, księży, studentów, młodocianych harcerzy. 11 listopada 1939 Sicherheitspolizei wkroczyła na teren KULu, aresztując 14 profesorów oraz księży z seminarium duchownego. Wszystkich księży z Lublina, z Chełma i z innych miejscowości więziono na Zamku Królewskim w Lublinie. 17 listopada 1939 r. aresztowano biskupów Mariana Fulmana i bł. Władysława Gorala, których wywieziono do obozu Sachsenhausen. Od czerwca do sierpnia 1940, w ramach Akcji AB, rozstrzelano ok. 500 Polaków w pobliskich Rurach Jezuickich. 1 października 1942 odbyła się wielka łapanka uliczna. Od 1943 na ulicach zaczęły pojawiać obwieszczenia z listami Polaków skazanych na karę śmierci przez niemieckie tzw. sądy doraźne. W latach 1943-44 mordowano mieszkańców na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej.
Hitlerowcy utworzyli ciężkie więzienie Gestapo na Zamku w Lublinie. Więźniów torturowano i dręczono w Katowni Gestapo "Pod Zegarem", a wielu aresztowanych Polaków wywożono po krótkim pobycie do obozu koncentracyjnego na Majdanku i Ravensbrück. W 1944 z masowych rozstrzeliwań więźniów ocalało jedynie 60 osób.
Zabytki i atrakcje turystyczne
Lublin jest jednym z najstarszych miast Polski. Dzięki temu znajdują się tam pamiątki z wszystkich epok począwszy od zarania polskiej państwowości, poprzez średniowiecze i renesans, który stanowił złoty okres w rozwoju miasta, a następnie barok i klasycyzm. Swoje materialne ślady pozostawili tam zarówno zaborcy jak i działacze niepodległościowi. Również XX wiek dostarczył wiele obiektów. Obiekty te uzupełniają zbiory muzeów, oferta kulturalna teatrów i kin.
Architektura Lublina to nie tylko Stare Miasto, zabytkowe kamienice miasta, ale również architektura kościelna. Budowle sakralne prezentują różne okresy stylowe od gotyku do czasów współczesnych.
Budowę grodu na wzgórzu zamkowym przypisuje się Bolesławowi Chrobremu. Najstarszymi zachowanymi budowlami są: kościół św. Trójcy oraz donżon, znajdujący się również na zamku. Czasy budowy i rozbudowy zamku pamięta również baszta obronna znajdująca się obok Bramy Krakowskiej. W pobliżu zamku usytuowane są natomiast dawne zabudowania szpitala św. Łazarza i kościół św. Wojciecha.
W granicach administracyjnych Lublina znajduje się Zalew Zemborzycki. Obiekt oferuje m.in. wyciąg nart wodnych, baseny, wypożyczalnie sprzętu wodnego i sportowego i miejsca noclegowe.
Kilkadziesiąt barokowych i klasycystycznych kamienic otaczających Rynek było wiele razy przebudowywanych. Nie pozostały tam ślady po gotyckich poprzednikach tych obiektów. W późniejszych latach renesansowy wystrój zniknął, lecz pozostało kilka nienaruszonych obiektów. Od lat prowadzone są prace konserwatorskie które mają na celu upiększenie tego centralnego punktu Starego Miasta.
Nauka
Pierwsza uczelnia wyższa w Lublinie powstała już w XVII wieku. Było nią istniejące w latach 1644-1686 przy klasztorze ojców dominikanów Studium Generale, mające prawo nadawania stopni lektora oraz bakałarza filozofii i teologii (w dzisiejszej terminologii: magister i doktor). Pierwszym rektorem (regensem) był świątobliwy o. Paweł Ruszel OP.
Pierwszą uczelnią założoną w XX wieku (1918) był Katolicki Uniwersytet Lubelski. Uruchomienie tej uczelni przez ks. Idziego Radziszewskiego spowodowało ożywienie niewielkiego miasta, napływ wybitnych naukowców (głównie ze Lwowa i Krakowa) i studentów. Powołanie tej szkoły do działania nastąpiło na skutek prężnego rozwoju żydowskiej szkoły – Jeshiwy, w której pozostałościach do dziś mieszczą się niektóre wydziały Akademii Medycznej. Aktualny jest też spór prawny o te budynki. Życie akademickie jeszcze dynamiczniej zaczęło rozwijać się po II wojnie światowej, gdy – jako przeciwwaga dla katolickiej uczelni – w 1944 powołany został do istnienia Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. To właśnie z tej uczelni państwowej wyodrębniły się później kolejne lubelskie szkoły wyższe (Akademia Medyczna i Akademia Rolnicza). Lata 90. XX wieku przyniosły bardzo dynamiczny rozwój uczelni prywatnych. Władze Lublina i województwa lubelskiego mają w planach powołanie Akademii Muzycznej w Lublinie.