DTP
Łamanie tekstu
Termin pochodzi z czasów zecerstwa, gdzie łamanie polegało na ułożeniu szpalty tekstu w łamy na kolumnie (lub kolumnach). Nazwa wzięła się od czynności "odłamania" czyli oddzielenia, a mówiąc prościej – pobrania fragmentu szpalty równego wysokości łamu. Łamanie w obecnym znaczeniu jest pojęciem trochę szerszym w stosunku do zecerskiego, gdyż obecnie łamie się tekst niesformatowany w sformatowany bezpośrednio w docelowym miejscu na kolumnie, podczas gdy zecer już na etapie składania tekstu tworzył jego postać typograficzną (krój pisma, stopień pisma, szerokość wiersza, przenoszenie wyrazów, podział na akapity, itp.), a "łamacz" (czyli ówczesny metrampaż) rozmieszczał sformatowany tekst na kolumnach zajmując się czynnościami kończącymi, jak np. podział akapitów pomiędzy ilustracjami i łamami.
Teoretycznie łamanie odnosi się wyłącznie do operacji związanych z samym tekstem, jednak w praktyce DTP termin łamanie jest nazwą ogółu czynności wykonywanych przy układaniu elementów tworzących obraz strony publikacji – mówi się więc o łamaniu czyjejś pracy, książki, ulotki, afisza, gazety, katalogu itp. Natomiast w przypadku zleceń opartych głównie o grafikę nie stosuje się tego terminu i tak np. reklamę czy plakat już się nie łamie tylko raczej robi, wykonuje a najczęściej przygotowuje. Podobnie w przypadku prac opartych wyłącznie o tekst (książka bez ilustracji, afisz), można mówić wyłącznie o składaniu, bez łamania.
Łamanie odbywa się na podstawie projektu czyli makiety.
Skład tekstu
Skład - termin zecerski (dziś już historyczny) oznaczający tekst, który powstał fizycznie, czyli został ułożony z czcionek lub wierszy linotypowych (a także innych elementów, jak monotypy, linie czy justunek). Skład ma postać szpalty i będzie dopiero łamany. Składem jest także tabela, już złożona, ale jeszcze nie włamana w kolumnę.
Czynność, w wyniku której powstawał tekst uformowany w taki sposób, nazywano składaniem, i to niezależnie od tego, czy odbywała się ona całkowicie ręcznie, czy też pomagały w niej w pierwszej fazie maszyny odlewające linotypy i monotypy.
Podstawowymi cechami złożonego tekstu były: ustalony krój pisma w określonej odmianie i stopniu, oraz szerokość wierszy.
W DTP za niezbyt dokładny odpowiednik składu należy uważać sam tekst w takiej postaci, że można nim dowolnie dysponować w programach komputerowych (a więc tekst zapisany w postaci znaków, a nie obrazu). Za czynność składania można uznać dowolną metodę pozyskania tekstu, a więc: przepisanie tekstu z klawiatury, utworzenie go w programie OCR, wydobycie danych tekstowych z pliku o dowolnym formacie itp. Za typowy program do składu tekstu należy uważać edytor tekstu, natomiast programy określane jako programy do składu publikacji, są tak naprawdę programami do łamania tychże (chociaż oferują również możliwości wprowadzania tekstu ręcznie znak po znaku).
Publikacji się nie składa, składa się tekst, który później będzie łamany na stronach publikacji.
Adiustacja
Adiustacja, adiustacja tekstu – ręczne naniesienie na maszynopisach lub wydrukach dyspozycji dla osoby dokonującej składu i łamania tekstu. Dyspozycje te mają formę znaków korektorskich, dopisków tekstowych oraz ewentualnie innych potrzebnych oznaczeń.
Jest to czynność kończąca przygotowywanie materiałów tekstowych przez wydawcę przed wysłaniem ich do realizacji w przygotowalni poligraficznej (niegdyś zecernia, obecnie studio DTP), a następnie ponawiana podczas nanoszenia każdej korekty. Polega na opisaniu, w jaki sposób tekst powinien być sformatowany, zaznaczeniu niedostrzeżonych wcześniej usterek tekstu wraz z opisem ich poprawy, oraz może zawierać inne potrzebne informacje (np. co zrobić, jeśli tekstu wyjdzie po sformatowaniu za dużo, sprawy organizacyjne dotyczące toku produkcji itp.).
W szczególności adiustacja może dotyczyć opracowania merytorycznego, językowego (stylistycznego i ortograficznego) i techniczno-typograficznego, i może być nanoszona nawet przez więcej niż jedną osobę.
Akapit
Akapit (od łac. a capite, dosł. od głowy, czyli początku) – podstawowy sposób dzielenia łamu na rozpoznawalne wzrokiem mniejsze fragmenty w celu zwiększenia czytelności tekstu. Podstawowa jednostka logiczna dłuższego tekstu, składająca się z jednego lub wielu zdań stanowiących pewną całość treściową. Zadaniem akapitu jest wyraźne zaznaczenie nowej myśli w bieżącym wątku wypowiedzi.
Czasami jako synonimy akapitu są stosowane terminy: ustęp, werset oraz paragraf – znaczą one jednak coś innego i tylko w szczególnych przypadkach mogą być stosowane zamiennie z akapitem.
Pierwszy wiersz akapitu to wiersz akapitowy, a ostatni to wiersz końcowy. Należy dbać, aby wiersz końcowy był rozpoznawalnie krótszy od pozostałych wierszy, ale nie za krótki (co najmniej 4 znaki, a w przypadku dłuższych wierszy nawet więcej lub inaczej licząc – co najmniej dwa razy dłuższy od wcięcia akapitowego).
W przypadku wywiadów, akapit z pytaniem może kończyć łam, choć jest to niewskazane. Szczególnie należy unikać pytania na dole łamu, jeśli odpowiedź będzie na łamie następnej kolumny.
Większe jednostki logiczne tekstu, wieloakapitowe, rozdziela się powiększoną interlinią lub dodatkowym wierszem, ewentualnie oznacza się symbolami graficznymi (np. gwiazdką), inicjałami lub śródtytułami, jak również można numeracją, paragrafami itp... Wtedy w pierwszym akapicie nowej większej jednostki logicznej zaleca się pominięcie wcięcia akapitowego. Oznaczanie każdego akapitu inicjałem jest błędem, szczególnie w dłuższych tekstach. W krótszych tekstach jest to dopuszczalne, jeśli jest to świadomy zamysł artystyczny, np. w tekstach reklamowych, okazjonalnych, ozdobnych notatkach.
Przy dzieleniu (inaczej: przenoszeniu) akapitu między sąsiednimi łamami (lub kolumnami) należy dbać, aby zarówno na początku, jak i na końcu akapitu znajdowały się co najmniej 2 wiersze tekstu. Normy wspominają nawet o wymogu większej liczby wierszy w zależności od wielkości łamu. Błędy w postaci pozostawionych pojedynczych wierszy akapitu na jednym z łamów mają swoje nazwy gwarowe: szewc i bękart. Pojęcia te są często mylone i w efekcie tego stosowane zamiennie. Można jednak wyobrazić sobie skąd pochodzą ich nazwy:
Samotny pierwszy wiersz akapitu – ostatni na dole łamu: Szewc – bo szewca nie widać, ukrywa się bo ma "szewski poniedziałek", inna nazwa to sierota (ang. orphan) – bo na sierotę ludzie też nie zwracają uwagi.
Samotny ostatni wiersz akapitu – pierwszy na górze łamu: Bękart, inna nazwa to wdowa (ang. widow) – bo i bękart, i wdowa są widoczni, zwracają swoim istnieniem uwagę, mówi się o nich, często plotkuje, są w ognisku zainteresowań wszystkich ludzi, niemal na świeczniku.
"Szewce i bękarty" to terminy rodem z czasów zecerstwa, "wdowy i sieroty" – dosłowne kalki z terminologii angielskiej – pochodzą dopiero z czasów upowszechnienia się programów komputerowych, jednak wszystkie te terminy są nadal równie popularne.
Pozostawianie wierszy samotnych na końcu łamu jest obecnie dopuszczalne (ale nie zalecane), natomiast na początku następnego łamu (tzw. wiersz zawieszony) nadal jest niedopuszczalne. Wyjątkiem od tych reguł są łamy bardzo krótkie.
Liternictwo
Liternictwo - jeden z działów grafiki użytkowej. Termin ten dotyczy kilku zagadnień o podobnej tematyce. Nie jest błędem używanie tego terminu wymiennie z typografią.
Liternictwem można określić zagadnienia dotyczące praktycznego zastosowania znaków pisarskich. Komentując zaprojektowane lub wydrukowane teksty możemy wypowiadać się o użytym w nich liternictwie. O ile jednak typografia zajmuje się budową znaków i układaniem z nich całych tekstów, to liternictwo dotyczy również pojedynczych napisów i tworzenia specjalnie dla tych napisów indywidualnych krojów liter, często o unikalnym wyglądzie.
W takich napisach znaki mogą odchodzić daleko od umowności symboli w stronę absolutnie dowolnych obrazów tworzących poszczególne znaki lub też całe napisy. Np. napis "Ameryka" może być zbudowany z fragmentów flagi USA, a "komin" może być napisany w pionie literami o fakturze muru ceglanego. Liternictwo to nie tylko zastosowania typografii (w znaczeniu - druku), ale także ręcznego rysowania i malowania liter (i napisów), wykuwania ich w kamieniu, odlewania w metalu, itp.
Krój pisma
Krój pisma – jeden z trzech podstawowych parametrów każdej czcionki i fontu (pozostałe dwa parametry to stopień i odmiana).
Spośród tych trzech parametrów krój jest najważniejszym elementem określającym charakterystyczny wygląd i unikalność każdej rodziny czcionek czy fontów. Stanowi o konkretnym, rozpoznawalnym wyglądzie niezależnie od wielkości znaków, czy ich atrybucie pogrubienia, pochylenia, szerokości itp.
Krój pisma to charakterystyczny obraz kompletu znaków pisarskich o jednolitych podstawowych cechach graficznych: stylu, rytmie, proporcji, dukcie, układzie lub kształcie szeryfów, właściwościach optycznych (czytelności) itp. Krój pisma może mieć wiele odmian, czasami nawet znacznie różniących się od kroju podstawowego, lecz nadal zachowujących w sposób konsekwentny podstawowe założenia graficzne danej rodziny krojów.
Krój pisma (łącznie z jego wszystkimi odmianami) jest dziełem autorskim podlegającym ochronie prawnej.
Na świecie istnieje nieprawdopodobnie duża ilość fontów, ale większość z nich to drobne modyfikacje istniejących już krojów. Tak naprawdę takich najbardziej uznanych rodzajów fontów, jeśli chodzi o ich charakterystyczny kształt jest na świecie tylko kilkadziesiąt. Stanowią one kanon, do którego dorobiono całą rzeszę mniej lub bardziej udanych przeróbek. Łącznie z tych wszystkich fontów (sławnych pierwowzorów i ich przeróbek) korzysta się najczęściej, chociaż dochodzi do tego równie duża liczba fontów innych, rzadziej stosowanych, które raczej ciężko sklasyfikować po wyglądzie. Istnieje jednak kilka cech, według których można fonty uporządkować.
Antykwa
Antykwa, pismo humanistyczne – bardzo szerokie pojęcie oznaczające kroje pisma opartego o alfabet łaciński, które w dzisiejszych czasach są dominującym typem krojów wśród pism drukarskich. Praktycznie wszystkie współczesne książki, czasopisma, oraz inne typowe zastosowania pisma drukowanego w językach narodowych zapisywanych alfabetami wywodzącymi się z łaciny (zachodniosłowiańskie, romańskie, anglosaskie, nordyckie, ugrofińskie itp.) są drukowane jakąś odmianą antykwy. Kroje nieantykwowe w pismach łacińskich używane są obecnie tylko w szczególnych sytuacjach, jako pismo ozdobne (np. w tytulariach, zdobnictwie literniczym, grafice reklamowej itp., ale bywają także np. przy druku poezji).
Początki antykwy sięgają II poł. XV w., kiedy na fali prądów myślowych epoki renesansu opracowano we Włoszech nowy rodzaj pisma odręcznego, znacząco różniącego się od dominującego wówczas, ale niezbyt czytelnego pisma gotyckiego. Majuskuły (wielkie litery) antykwy oparto o kapitałę rzymską – pismo monumentalne starożytnego Rzymu, a minuskuły (małe litery) oparto o wczesnośredniowieczną minuskułę karolińską – pismo kodeksowe epoki Karola Wielkiego.
Z początku wobec antykw, czyli krojów wzorowanych na pismach z minionych epok, stosowano określenie littera antiqua, poprzez porównanie do rozpowszechnionego wówczas pisma gotyckiego zwanego littera moderna. Dziś zdecydowanie pismo gotyckie wydaje się pismem archaicznym, za to kroje pierwszych antykw przetrwały do dziś w praktycznie niezmienionej postaci nie tracąc niczego ze swojej użyteczności i nadal chętnie są stosowane. Z czasem jednak zbiór krojów określanych jako antykwy uległ olbrzymiemu rozszerzeniu pod względem wizualnym o postaci, które zupełnie pierwszych antykw nie przypominają. I tak dziś do antykw zalicza się zarówno kroje szeryfowe, jak i bezszeryfowe, a jednocześnie w obu tych rodzajach mogą to być kroje jedno- lub dwuelementowe.
Antykwę wymyślono praktycznie w tych samych czasach, kiedy nastąpiło upowszechnienie się druku w Europie, i choć druki ksylograficzne (z formy drukowej rzeźbionej w drewnie) oraz pierwsze druki złożone ruchomą czcionką (łącznie z Biblią Guttenberga) były drukowane gotykiem, to jednak również pierwsze antykwowe czcionki drukarskie powstały w tych czasach, a z czasem, i w sumie dość szybko, wyparły one gotyckie na większości obszarów Europy i w większości zastosowań. W krajach romańskich antykwa miała dominującą pozycję już w XVI w., w Polsce skutecznie wyparła pismo gotyckie dopiero w XVII w. (aczkolwiek pierwszej antykwy na ziemiach polskich użył już w 1517 r. krakowski drukarz Florian Ungler). Najdłużej, bo do 1941 r., równoległe stosowanie antykw i krojów gotyckich przetrwało na niemieckojęzycznym obszarze kulturowym.
Times (krój pisma)
Times – dwuelementowa antykwa. Została zaprojektowana na potrzeby angielskiej gazety "Times" przez Stanleya Morisona i Victora Lardena. Sławę jej przyniosła zapewne duża czytelność, przy małym stopniu pisma, co owocuje dobrą ekonomiką składu.
Doczekała się wielu klonów, z których najbardziej znanym jest wersja TrueType przygotowana przez firmę Monotype – font Times New Roman. Wadą tego kroju pisma jest ograniczona możliwość stosowania go do publikacji ekranowych (WWW), ze względu na trudności w przygotowaniu dobrej jakości hintingu.
Helvetica
Helvetica to jeden z najpopularniejszych proporcjonalnych jednoelementowych krojów pisma. Opracowany został pierwotnie jako czcionka przez Maxa Miedingera w 1957 r. dla firmy Haas’sche Schriftgießerei ze Szwajcarii. Nazwa kroju pochodzi od słowa Helwecja, rzymskiej nazwy obecnych terenów Szwajcarii.
Krój doczekał się bardzo wielu modyfikacji przez innych projektantów, szczególnie pod postacią czcionek komputerowych czyli fontów. M.in. krój Arial, który jest rozpowszechniany z systemami operacyjnymi Microsoft Windows oraz Mac OS ma taką samą szerokość jak Helvetica, a różni się od niej w kilku szczegółach – najwyraźniej różnicę widać w wielkich literach "R" i "G" oraz na "ogonku" (lub jego braku) w małej literze "a". Jeszcze bardziej podobny do Helvetiki jest popularny krój Swiss 721 firmy Bitstream, w którym jedynymi odstępstwami są bardzo lekko zmienione proporcje poszczególnych kresek tworzących znaki. Wśród popularnych fontów, do najbardziej podobnych krojów należy również Nimbus Sans, będący m.in. jednym z podstawowych fontów GNU/LINUX.
Courier (krój pisma)
Courier to czcionka nieproporcjonalna (o stałej szerokości), której krój podobny jest do czcionek używanych w maszynach do pisania. Wywodzi się ona z innej czcionki nieproporcjonalnej Courier New, która została zamówiona w latach pięćdziesiątych przez IBM do użycia w maszynach do pisania tej firmy. Firma IBM nie zdecydowała się na opatentowanie kroju tej czcionki i wkrótce po jej pojawieniu się została ona skopiowana przez innych producentów i stała się nieoficjalnym standardem.
Kapitała
Kapitała to najstarsza forma majuskuły, od której wywodzą się wszystkie późniejsze rodzaje pisma łacińskiego. Jej nazwa jest późniejsza i pochodzi od łacińskiego słowa caput (głowa), bo takim liternictwem pisano nagłówki tekstów.
Kapitała jest pismem monumentalnym i majestatycznym, przeznaczonym do kucia napisów w kamieniu, powstała bowiem jako pismo epigraficzne. Litery kapitały są symetryczne, rysowane linią o jednakowej grubości, mają jednakową wysokość, niemal wszystkie dają się wpisać w kwadrat. Trzonki liter są zakończone poprzecznymi kreskami, tzw. szeryfami. Szeryfy, pierwotnie ślady po dłucie kamieniarskim, w późniejszym liternictwie stanowią ozdobniki.
Na pergaminie kapitała nabrała lekkości: litery stały się lekko cieniowane – pionowe trzonki grubsze, poziome cieńsze, - L, F, Q i V zaczęły wysuwać się poza linie, pojawiły się nieśmiałe zaokrąglenia, wynikające z możliwości szybszego stawiania liter.
Wyróżniamy dwa rodzaje kapitały: kwadratową (capitalis quadrata, capitalis elegans) oraz chłopską lub wiejską (capitalis rustica). Kapitała wiejska jeszcze wyraźniej ukazuje wpływ materiału miękkiego na formę pisma. Od razu daje się zauważyć płynność pisma: trzonki liter wygięte są w łuki, kąty stają się mniej ostre, litery tracą dostojną symetrię przyjmując kształt bardziej wydłużony. Skracają się - niekiedy znacznie – poziome trzonki liter, co jest szczególnie widoczne w E i L.
Czytanie tekstów zapisanych kapitałą – zarówno kwadratową, jak wiejską – mocno utrudnia fakt, że nie stosowano odstępów między wyrazami ani znaków interpunkcyjnych (np. "GALIAESTOMNISDIVISAINPARTESTRES").
Programy DTP
Adobe InDesign
Adobe InDesign - program komputerowy służący do projektowania, łamania, składania i przygotowywania do druku materiałów poligraficznych - szczególnie wydawnictw wielostronicowych i o skomplikowanej strukturze. Stworzony został od podstaw przez amerykańską korporację Adobe.
Pod koniec lat 90. XX w. Adobe starała się stworzyć skuteczną konkurencję dla dominującego wtedy na rynku DTP programu QuarkXPress firmy Quark Inc. Początkowo starano się tego dokonać na bazie wykupionego wraz firmą Aldus programu PageMaker, klasyka cyfrowego składu, jednak nie był on w stanie spełnić oczekiwań użytkowników konkurencyjnego Quarka. Dopiero InDesign (określany w trakcie prac programistycznych jako K2 czyli Quark killer - ang. zabójca Quarka[potrzebne źródło]) stanowił realną alternatywę na rynku profesjonalnych programów DTP.
InDesign już w pierwszych wersjach zawierał w sobie przeważającą większość możliwości edycyjnych ze współczesnych mu wersji Quarka, a dodatkowo wiele innych, ze szczególnym uwzględnieniem rozbudowanego edytora tekstu. Jednocześnie był wyposażony w mechanizmy pozwalające na bliską współpracę z dwoma innymi programami Adobe - Photoshopem (grafika rastrowa) i Illustratorem (grafika wektorowa). W ten sposób firma Adobe stworzyła wszechstronny pakiet oprogramowania w dziedzinie DTP. InDesign nie był jednak pozbawiony niedoskonałości, jak choćby braku możliwości poprawnego sortowania indeksów w językach innych niż wersja programu czy problemach z obsługą fontów różnych typów o tych samych nazwach.
W 2007 r. została wydana najnowsza 5 wersja programu, dostępna jako część (choć nie wyłącznie) pakietu Creative Suite 3. Wersja dla systemów Macintosh jest pierwszą dedykowaną do pracy na komputerach Apple z procesorami Intel lub PowerPC.
InDesign obecnie jest jednym z bardziej popularnych programów do komputerowego składu i łamania tekstu, niemniej do wielu zastosowań użyteczniejsze okazują się być inne aplikacje. Na platformie Macintosh powszechny w użyciu jest QuarkXPress (obecnie w wersji 7), a na platformie komputerów IBM PC stosowane są takie aplikacje jak Adobe FrameMaker, rzadziej Corel Ventura i Broadvision Quicksilver.
LaTeX
(Pisany także jako LaTeX; od [Leslie] Lamport TeX) jest to zestaw makr stanowiących nadbudowę nad systemem składu TeX, automatyzujących wiele czynności związanych z procesem poprawnego składania tekstu.
Twórcą pierwszej wersji LaTeX-a był Leslie Lamport, a powstał on w laboratorium badawczym firmy SRI International. Pierwowzorem był język Scribe.
Poprawna wymowa nazwy to latech lub ewentualnie lejtech (IPA: [ˈlɑtɛx], [ˈleɪtɛx]). Zgermanizowana forma "lejtek" jest niepoprawna. Wymowa wynika ze źródłosłowu - ostatnia litera to greckie chi, jako że nazwa TeX wywodzi się z greckiego słowa τεχνη, oznaczającego umiejętność, sztukę, technikę.
LaTeX ułatwia skład tekstu, pozwalając autorowi skupić się na treści i strukturze tekstu. Obecnie zwykle nie pisze się tekstu źródłowego w "czystym" TeX-u (plain TeX), używa się LaTeX-a. Obecna wersja oprogramowania to LaTeX2ε (LaTeX2e).
Tworzenie tekstu w LaTeX-u opiera się na zasadzie WYSIWYM (What You See Is What You Mean - To Co Widzisz Jest Tym O Czym Myślisz). Od zasady WYSIWYG odróżnia go to, że autor tekstu określa jedynie logiczną strukturę dokumentu (tzn. zaznacza, gdzie zaczyna się rozdział, co jest przypisem itp.), natomiast samym graficznym "ułożeniem" tekstu na stronie zajmuje się TeX, zwalniając tym samym użytkownika od tej funkcji.
QuarkXPress
QuarkXPress – jeden z najpopularniejszych programów do komputerowego składu i łamania tekstu (DTP), produkowany przez amerykańską firmę Quark od 1987 r. Obecnie dostępna jest siódma wersja programu.
Jego bezpośrednim konkurentem jest program InDesign firmy Adobe.
Scribus
Scribus – program do składu tekstu (DTP).
Możliwe zastosowania programu to publikacje przeznaczone do druku (biuletyny, broszury, gazetki itd.) oraz interaktywne formularze i prezentacje w formacie PDF.
Scribus zalicza się do tej samej kategorii programów co Adobe PageMaker, QuarkXPress czy Adobe InDesign – z tą zasadniczą różnicą, że Scribus jest wolną i dostępną za darmo aplikacją opublikowaną na licencji GNU GPL.
Scribus wyposażony jest w obsługę fontów TrueType, Type 1 i OpenType oraz funkcje importu i eksportu do powszechnie używanych formatów graficznych, m.in. SVG, PostScript, EPS, PDF, TIFF, PNG, JPEG.